تونس و مصر در تلاطم (نگاهی کوتاه به تحولات کشورهای تونس و مصر)

تحولات تکنولوژی که در عرصه ارتباطات در یک دهه گذشته صورت گرفته در تمامی عرصه‌های زندگی بشری اثرات عمیقی را بر جای گذاشته و واکنش‌های فردی، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی را تحت‌الشعاع خود قرار داده است. امروزه جنبه‌ای از زندگی بشری را نمی‌توان یافت که متأثر از فضای مجازی نباشد در این عصر که همه مفاهیم در حال جهانی شدن و به موازات پیشرفت‌هایی که در حوزه فناوری ارتباطات هر روز بیشتر از گذشته صورت می‌گیرد، سرنوشت جوامع و افراد با آن نیز گره می‌خورد و به درستی می‌توان قرن بیست و یکم را قرن فضای مجازی، قرنی که دیگر نمی‌توان اخبار را پنهان نمود امروزه دیگر شبح فضای مجازی چنان بر سر حاکمان عرب سنگینی می‌کند که اتخاذ هر نوع سیاست اشتباه ممکن است اعتراض‌های عظیمی را در پی داشته باشد از این رو دیگر نمی‌توان به تحریف و تحمیق سیاسی پردازند.

     لیکن از افزایش سریع تحصیل‌کردگان می‌توان به عنوان مثالی نام برد که پیامد آن ظهور نخبگان جدیدی بود که تخصص داشتند و آگاهی کامل داشتند به ابزارهای ارتباطی امروزی که خود زمینه‌های جنبش‌های نوین اجتماعی را فراهم کردند، رسانه‌های مجازی با شکستن انحصار دولت در مهندسی افکار عمومی و آشکار کردن ناتوانی دولت در مدیریت کشور سبب شکل‌گیری تحولات اخیر در خاورمیانه شدند. توانایی رسانه‌های مجازی در بسیج افکار عمومی به اندازه‌ای بود که تحولات اخیر را می‌توان انقلاب رسانه‌ای نام نهاد. رسانه‌های مجازی فرصت مناسبی را در اختیار گروه‌های اجتماعی گذاشتند تا علاوه بر افزایش آگاهی جوانان و اطلاع‌رسانی به سازمان‌دهی گسترده آنان بپردازند و از آنجا که گروه‌های مختلف اجتماعی نیز مانند گذشته برای دسترسی به اطلاعات و اخبار خود را به رسانه‌های سنتی محدود نمی‌کنند این شبکه‌ها به راحتی می‌توانند به افکار آن‌ها جهت دهند و بر تحولات تأثیر بگذارند. اما تفاوت عمده رسانه‌های مجازی مدرن با رسانه‌های سنتی در دو طرفه یا چند طرفه بودن ارتباطات است. در هر حال در عصری زندگی می‌کنیم که عصر قدرت نرم رسانه‌های مجازی هست و در مجموع می‌توان گفت که جهانی شدن و رسانه‌های مجازی تأثیرات مهمی در یک ساله اخیر بر کشورهای خاورمیانه بر جای گذاشته است؛ لذا با ورود به قرن 21 سوار بر موج تکنولوژی در حال پیشرفت همه‌جانبه به سوی آینده هستیم شاهدیم که تحولات تکنولوژیکی با ایجاد فضای مجازی دنیای کوچکی را به وجود آورده‌اند که جنبه‌های مختلف زندگی خصوصی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. امروز در مرحله‌ای هستیم که مرحله فزاینده در هم تنیدگی جهانی هست، نفوذپذیری و فروریزی فزاینده مرزها به واسطه انقلاب اطلاعات و ارتباطات و ظهور جامعه شبکه‌ای و اطلاعاتی در عصر جهانی شدن و درنوردیده شدن مرزهای ملی و دگرگونی در مفاهیم، ارزش‌ها، هویت‌ها، و روابط اجتماعی و سیاسی می‌باشیم. انقلابی که در فنون ارتباطی و اطلاعاتی به وجود آمده است شکل‌گیری یک نظام ارتباطی جدید مبتنی بر زبان همگانی دیجیتالی بنیاد مادی جامعه را چنان دگرگون کرده که هیچ‌گونه انزوا گزینی و کناره‌گیری را بر نمی‌تابد و حتی دورافتاده‌ترین و سنتی‌ترین جوامع نیز از بستن مرزهای خود بر روی جریان‌ها و شبکه‌های جهانی، جهانی‌سازی ناتوان هستند. پیشرفت‌های تکنولوژی بشر امروزی در عرصه ارتباطات به طور بی‌نظیری آن را کوچک و فشرده کرده است. از این رو حجم بالای اطلاعات و دانش‌های تازه به راحتی از طریق شبکه‌های اطلاعاتی در دسترس همگان قرار می‌گیرد و این میزان عظیم و متراکم تولید، توزیع و به‌کارگیری اطلاعات دنیای فعلی را به دنیای اطلاعات گرا تغییر داده است، افزایش اطلاعات، دانش و آگاهی سبب ظهور نخبگان جدیدی شده است که از سطح تخصص و آگاهی بالایی برخوردار بوده و دانش استفاده از تکنولوژی امروزی را دارا می‌باشد اما اکنون شاهد بروز دو نسلی هستیم یک نسل در فضای گذار میان تکنولوژی قدیمی ارتباط که معمولاً یک سویه و یک طرفه بود اما آگاه با تکنولوژی امروزی و آگاه شده به فضای مجازی، و ارتباط‌های چند سویه، این نسل همان نسل پدران و مادران همین جوانان هست این نسل در میان تفکر قدیم و جدید در حال پل زدن است بین اندیشه قدیم و ارتباط‌های تک سویه که دوران کودکی را در آن سپری کرده و اندیشه جدید و نسل جدیدی از ارتباط‌های مجازی که در دوران میان‌سالی با آن روبرو شده است و در حال پردازش آن در ذهن خود هست که می‌تواند ارتباطی با آن برقرار نماید و پلی احداث نماید. و در مقابل نسلی که، نسل فضای مجازی می‌باشد در این فضا زندگی می‌کند و می‌آموزد. نسلی که در فضای ارتباطی چند سویه به دنیا آمده و در حال رشد است به بازی کردن در این فضا و قواعد این فضا آشنا شده و از این فضای مجازی به عنوان ابزاری برای پیشبرد برنامه‌های خود استفاده می‌کند. نسلی که یک کنش سایبر دارد و حتی اعتراض خود را در محیط سایبر انجام می‌دهد نسلی هست که به مانند نسل گذشته تفکر نمی‌کند و مدرن می‌اندیشد.

     بنابراین رشد سریع وسایل ارتباط جمعی و کوچک شدن آن‌ها به تمامی حریم‌های خصوصی امن رسوخ کرده است قدرت تکنولوژی و علم، انحصار دولت در عرصه هدایت افکار عمومی شکسته، معیارهای توسعه را دگرگون کرده است و به سبب پویایی و تحول‌پذیری وسیع عصر اطلاعات ارزش‌های جدیدی جایگزین ارزش‌های قبلی می‌شود و نوعی فشردگی را ایجاد کرده، استعاره‌ای که قبلاً مارکس به آن حذف فضا به وسیله زمان نام داده بود که در آن فضا – مفهوم فواصل فیزیکی بین مکان‌ها- از اهمیت کمتری برخوردار خواهد بود همان‌گونه انقلاب و پیشرفت‌های فن آوری در سازمان فضایی، جامعه به وجود می‌آید زمان لازم نیز جهت ارتباط اقتصادی و غیره کاهش می‌یابد. تصویر بیان‌شده روشی برای فهم جهانی شدن نیز می‌باشد. سه عامل سوادآموزی، صنعتی شدن و شهرنشینی موجبات بیداری سیاسی را به وجود می‌آورند. در این میان دولت‌های منطقه خاورمیانه به ویژه تونس و مصر که برنامه‌های توسعه اقتصادی را در پیش‌گرفته بودند با چالش فناوری روبرو بودند از سویی این دولت‌ها برای اینکه خود را مدرن جلوه دهند به این فناوری ها نیاز دارند و از سویی دیگر این فناوری‌ها امروزه برای این دولت‌ها چالشی عمیق ایجاد کرده است به عنوان نمونه حکومت بن علی در تونس همیشه تمایل داشت که حکومت خود را به کشورهای غربی مدرن و در حال پیشرفت نشان دهد. همچنین این کشورها به دلیل رشد تکنولوژی چاره‌ای جز استفاده از آن ندارند مثالی که می‌توان در این مورد ذکر کرد شبکه بانکی امروزه بدون بسترهای مخابراتی حتی یک ساعت هم قادر به انجام کار نیست.

     افزون بر این ظهور و رشد این فناوری‌ها سبب افزایش سطح سواد و از میان رفتن فاصله یا شکاف اطلاعاتی شد افزایش سطح سواد که به عنوان مثال در کشور تونس از 60 درصد باسواد در سال 1995 به 74.3 درصد در سال 2004 رسید و در سال 2007 نیز 7.1 درصد از بودجه کشور به آموزش و پرورش اختصاص یافته بود. همچنین بر اساس گزارش یونیسف تعداد تحصیل‌کردگان بین سنین 14 تا 24 سال در کشور تونس به 98 درصد می‌رسد. در مصر نیز همچنین سطح سواد از 51.4 درصد در سال 1995 به 71.4 درصد در سال 2005 می‌رسد. افزایش تعداد تحصیل‌کردگان سبب می‌شود که طبقه‌ای از نخبگان جدید پدید آید که از سطح شناخت و آگاهی بسیار بالایی نسبت به این فناوری برخوردار می‌باشند؛ لذا نخبگان جدید اطلاعات مهندسی شده از سوی دولت‌ها را پذیرا نمی‌باشند این امر سبب شکسته شدن انحصار دولتی در مهندسی افکار عمومی و آشکار شدن ناتوانی دولت‌های عرب در مدیریت کشور می‌شود.

     لیکن شاهدیم که در سال‌های اخیر در جهان عرب تکنولوژی فضای مجازی بسیج افکار عمومی را از دست دولت‌های اقتدارگرا این منطقه خارج کرده و در اختیار گروه‌های اجتماعی قرار دهد که پایگاه خود را بر بستر فضاهای مجازی قرار داده‌اند فضایی که هیچ شخصی در آن رییس نیست. در این فضا هر فردی باهر امکان ارتباطی (کامپیوتر، موبایل و ... )که در دسترس او می‌باشد رویدادهای که می‌بیند و افکاری که در درون ذهن خود دارد را انتشار می‌دهد در فضایی که همگان می‌توانند آن را مشاهده نمایند نظر دهند و به باز نشر آن بپردازند. نمونه این توانایی را در سال‌های اخیر در منطقه خاورمیانه شاهدیم منطقه‌ای که حکومت‌های عرب آن بر منطق زور و بسیج اجتماعی و بحران سازی و دشمن‌تراشی استوار بود، توسط یک عامل قدرتمند رسانه‌ای امروزی در حال از دست دادن مشروعیت و حاکم شدن منطق دیگری و آن هم منطق عصر اطلاعات، منطق شبکه‌سازی و آشکارگی سرکوب و در نتیجه آن کاهش توان سرکوب گری. دیگر شاهد حاکمیت یک سویه جامعه توده‌ای نیستیم و در عصری قرار داریم که عصر ارتباطات چند سویه هست.